ETXEANDIA: `LETE´ ARGINDARRETXEA

Gaur lantokietan nahiz etxeetan kontsumitzen dugun argindarrak jatorri ezberdina dauka, baina gehienak iturri fosilak dira: petroleoa, gasa eta ikatza. Zerrendatxo honetan ez da azaltzen garai batean gehien erabiltzen zena, eta gaur ekologikoenetakoa ere jotzen dena: ura. 

Antzuola, zorionez, inguru urtsua da, erliebe malkartsua, klima hezea eta errekatxo ugari dauzkana, eta eskerrak hori ugariak izan dira errotak eta argindarra emateko etxeak. 

ETXEANDIA, ECHE-ANDIA, ECHEANDIA edo ELEKTRIKA. 1986 URTEA

Guk, honetan, argia sortu eta banatzen zuen baten berri izango dugu: Marutegin (Beheko auzoan) zegoen `ECHEANDIA´ izeneko LETE argindarretxea. Horretarako Antonio Igarza izan dut berri emale, izan ere paper batzuk badauzka garai hartako aktibitatearekin lotuta.

ANTONIO IGARZA "AITZA" ARGINDARREKO PAPERAK ERAKUSTEN. BEHERAGO ETXEZURI ALA ETXEZUBI.

Hasteko, Marutegi inguruan, hiru presa edo ursaltoen aztarnak daudela  esaten digu Antoniok. Eta egia da, inguru horretan, Antzuola errekaren bazterrean hauteman daitezke aztarnak, eta lehena (MOX taberna parekoa) izan daiteke zaharrena, agian garai batean Lapatza errotarenak (Esan, XVI. mendean aipatzen dela errota hau). Are gehiago, gaur Etxezuri bezala ezagutzen duguna, Antonioren ustetan Etxezuri baino Etxezubi izango zen, zubia aurrean duelako,  egitura arkitektoniko berezia ere omen dauka: sarreran harlanduzko arkua eta etxe azpian saeterak, garai batean errotapearenak izan zitezkeenak. Gainera, baserri honetatik errekara zihoan kanala ere gutxira arte mantendu da zutik. Horrezaz gain- Antoniok berak ere- Lapatzako lur sailak bezala ezagutu ditu beti inguru hauek. Beraz, Etxezuri edo Etxezubi garai batean Lapatza errotaren oinarrietan eraikitakoa izan daiteke.

LAPATZAERROTAREN UR SALTOA ETA ERROTARA ZIHOAN KANALA 

(XVI. M)

Ondoren, beherago, beste bi ursaltoen aztarnak ere badaude, azkena 1963an bota zena. 

Etxeandian edo Elektrikan kokatu zen argindarretxe honen lehendabiziko datuak 1895ekoak dira. Urte hartako martxoaren 19an Andres Larrañagak saldu omen zion Sebastian Leteri, "en el término de Marutegui",  50 bat metro zeukan lur saila, 1250 pezetaren truke. Oso inguru estrategikoa zen Sebastianentzat, bertan "en cuyo terreno tiene abierto el referido Lete un canal para aprovechamiento de las aguas para la máquina de luz eléctrica en la heredad que compra ...". Guztira, ura erabiltzeko kontzesioa,  segunduko 250 litro izan zen.

AZKEN URSALTOA, 1963an BOTA ZENA. 

BERE PAREAN ZEGOEN ETXEANDIA EDO ASKORENTZAT ERE `ELEKTRIKA´ BEZALA EZAGUTU DUGUN ETXEA

1916ko abenduaren 22an, berriz, erosketa garrantzitsu bat egin zen argindarretxerako, Bilbon enkargatutako turbina "Francis" berri bat erostea erabaki zelako. Honatx beren planoak:

HAUXE DA JARRITAKO TURBINAREN PLANOA

Esan bezala, Bilboko Remigio Egurenek eta Lete alarguna zenak, herriko argizteriandako erabiliko zen turbina bat erosteko hitzarmena sinatu zuten. Inbertsioa oso handia zen garai hartarako: 3.045 pezeta. Kontuan izanda gainera, egin beharreko obra zibila, langileen jornalak eta Zumarragako tren geltokitik Antzuolara bitarteko bidai gastuak alargunak ordaindu behar izan zituela, takometroa eta transmisioa barne.

Bitxia da erosketa hitzarmena, izan ere Remigiok diosku berak entregatuko zuela lana baldin eta ez bazegoen oztopo larriren bat: "grebak, mugak ixtea, Suizaren interbentzioa edo beste zerbait".

Hitzarmena irakurtzerakoan harrituta geratu ginen "intervención de Suiza"-rekin, baina berahala argitu genuen kezka, izan ere turbina Suizatik (Kriens herritik) zetorrenez, une hartan lehendabiziko munduko gerratea (1914-1918) izanik kezka baitzegoen enkargatutakoa ondo irtsiko ote zen.

Hemen  turbina "Francis" delakoaren planoak eta argazkia:

 

Aurrera joz, 1922an, Etxeandiko ursalto hau elkargo batek kudeatzen zuen, non Gregoria Jauregi, Jose Galfarsoro, Marcelino Jauregi, Isidora Arberen alargunak eta Pablo Letek osatzen zuten bera, administrazio lanak Gregoriaren esku geratuz. Baina, euren artean konpondu ez eta, elkargo honek porrot egin zuen esandako urtean.

Antoniok diosku 1961ean laga ziola funtzionatzeari turbinak. Kontua izan behar da ordurako errekak ere oso zikinak  zetozela (larru lantokiak herrian, lantokietako zikinak...), sarri turbina hondatuz, eta orduan erabaki zuen Luziano Letek IBERDUEROri argindarretxearen lizentzia saltzea. 

1963ko ekainaren 18ko dokumentu batek dioskun bezala, berriz, harriez eta kareaz nahastuta egina zegoen ur saltoa: "... y con el fin de evitar acumulación de materiales y cantos rodados..."  botatzea eskatu zen.

Antonio Igarzak esaten dioskun bezala, berak ikusi omen zituen ur saltoa botatzen  "Jose Luis `Txarrona´ eta Elis Kortabarria ere bai".

PRESA BOTATZEKO ATERA ZEN PLANOA ETA GAURKO EGOERA

Beraz, etxe aurrean zegoen ur-saltoa botatzea erabaki zen, eta 1963ko uztailaren 1ean egin zen eskaera. Honi Oviedon kokatu zegoen Ur Kontsorzioak (edo `Comisaria de Aguas del Norte´) baiezkoa eman zion, baldintza batzuekin: "la demolición será de sol a sol; estará el buarda forestal Eladio Garcia para evitar daño a la riqueza piscícola. La demolición será con medios mecánicos: pico, puntero o martillo de aire comprimido. Se actuará en seco, actuándose primero en la mitad del ancho y después la otra mitad, recogiendo la pesca y soltándola inmediatamente más próximas y aptas para ello. Se evitará enturbiamiento del agua. Se evitará daño a la vegetación de márgenes". 

Bitxia izan daiteke agindutako neurria, kontuan badugu ordurako herriko urak nahiko kutsatuta zetozela, eta ondorengo urteetan gainera okerrago etorriko zirela.


Baiezkoa emateko beste baldintza bat  izan zen lehen zeukan ur erabilerarako kontzesioari uko egitea.

Ondoren, argindarretxeak zeuzkan turbinak eta gainontzekoak "txatarretara bota beharra egon ziren, izan ere orduan herriko urek ekartzen zuten zikinkeriak (larru ondarrak eta gainontzekoak) makinak hondatu zituen (Antonio Igarza).

URSALTOA BOTATZEKO HARTU BEHARREKO NEURRIAK. 1963 URTEA

Informazio iturriak. Eskerrak eman nahi dizkiot Antonio Igarzari latxo hau egiteko eskainitako denboragatik eta goian dauden dokumentuengatik. Eskerrik asko.